Założenie dawnego klasztoru cystersów w Kołbaczu
explore
Pomnik Historii
Pomnik
Historii
Kołbacz – założenie dawnego klasztoru cystersów, późniejszej letniej rezydencji książąt pomorskich i domeny państwowej został uznany za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta RP z 3 lipca 2014 r. (Dz.U. 2014, poz. 955).
Celem ochrony pomnika historii w Kołbaczu jest zachowanie, ze względu na wartości historyczne, artystyczne i naukowe, materialne i niematerialne, założenia pocysterskiego będącego wybitną realizacją z przełomu romanizmu i gotyku, wyróżniającą się nowatorstwem rozwiązań architektonicznych oraz wysokiej klasy detalem, a także unikatową konstrukcją ciesielską nawy głównej świątyni, adaptowanej w XVI w. na spichlerz.
Historia
Kołbaccy cystersi:
budowniczowie i rolnicy
W okresie średniowiecza klasztor kołbacki odgrywał w państwie Gryfitów ważną rolę, zarówno w życiu religijnym, jak i świeckim. Już od pierwszych lat swego istnienia dawał początek innym placówkom zakonnym – jak powstałe w 1286 r. opactwo w Oliwie, czy klasztory w Bierzwniku i w Mironicach.
Kołbacki kościół klasztorny był nie tylko najbardziej okazałą budowlą przełomu romanizmu i gotyku na Pomorzu Zachodnim. Pełnił również funkcję nekropolii książąt pomorskich. W 1186 r., w pierwszej, zapewne jeszcze drewnianej świątyni spoczął fundator klasztoru, kasztelan szczeciński, spokrewniony z panującą dynastią Gryfitów Warcisław II Świętoborzyc. W niemal wiek później w prezbiterium obecnego kościoła znalazł miejsce spoczynku jeden z najwybitniejszych władców Pomorza, książę Barnim I (1220-1278).
Zachowane do naszych czasów budowle Kołbacza są świadectwem ekonomicznej potęgi tutejszego klasztoru, który w średniowieczu odegrał ważną rolę w rozwoju gospodarki na Pomorzu Zachodnim. W ogromnych cysterskich włościach wprowadzano nowoczesne techniki upraw, a dzięki spiętrzeniu wód rzeki Płoni powstać mogło szereg młynów.
Po Reformacji ta działalność gospodarcza kontynuowana była w ramach książęcej, a potem królewskiej domeny. Sekularyzowany w czasie Reformacji klasztor przekształcony został w rezydencję książąt pomorskich, a w czasach pruskich – siedzibę zarządu domeny królewskiej. W XVI w. przy urządzeniu wnętrz książęcych apartamentów pracował m.in. znany rzeźbiarz Hans Schenk Scheusslich. Świadectwem przemian jakim uległ klasztor w okresie poreformacyjnym jest adaptowane na spichlerz wnętrze nawy głównej kościoła, podzielone drewnianymi stropami na cztery kondygnacje. Pochodzące z XVII w. z stropy wraz z podporami tworzą najstarszą i największą spośród zachowanych w regionie konstrukcji ciesielskich.
Świadectwo potęgi klasztoru
Zachowane do naszych czasów budowle Kołbacza są świadectwem ekonomicznej potęgi tutejszego klasztoru, który w średniowieczu odegrał ważną rolę w rozwoju gospodarki na Pomorzu Zachodnim. W ogromnych cysterskich włościach wprowadzano nowoczesne techniki upraw, a dzięki spiętrzeniu wód rzeki Płoni powstać mogło szereg młynów.
Architektura
Architektura cysterska
w Kołbaczu
Kościół klasztorny w Kołbaczu, budowany od 1210 r. jest najstarszą cysterską świątynią na północnych terenach obecnej Polski, stanowi też – obok katedry w Kamieniu Pomorskim – najwcześniejszy na tym obszarze przykład użycia cegły. W wyniku kolejnych rozbudów zrealizowany został najbardziej skomplikowany wariant charakterystycznego dla cystersów założenia architektonicznego.
Centrum założenia stanowi dawne claustrum z kościołem, do którego od strony południowej przylega skrzydło zachodnie klasztoru z domem konwersów. Pierwotnie istniały jeszcze dwa skrzydła klasztorne – od wschodu i południa. Nieco dalej, od południowego wschodu, położone było tzw. małe claustrum, z którego do dziś przetrwał dom opata. Na północ od klasztoru położona była część gospodarcza, w której zachowała się gotycka stodoła, dawna owczarnia. Całość przewyższa swoją skalą wszystkie współczesne sobie założenia klasztorne na wschód od Odry oraz dorównującej najbardziej okazałym założeniom w przedodrzańskiej części Pomorza, Meklemburgii, czy Brandenburgii (takich jak Doberan, Eldena, Chorin, Lehnin).
Z pierwszej, romańskiej fazy budowy (w l. 1210-1247) pochodziła wschodnia część kołbackiego kościoła – prezbiterium zamknięte niegdyś półkolistą apsydą, transept z parami kaplic (z których przetrwały kaplice przy południowym skrzydle), dwa przęsła trójnawowego korpusu, a także mury obwodowe dwu bocznych skrzydeł klasztoru.
Dyspozycja rzutu kościoła, detal, zastosowanie cegły wskazują zdaniem badaczy na powiązanie najstarszej fazy budowy z Danią, skąd też wywodził się konwent kołbacki. Nieco mniejsze znaczenie przypisuje się wpływom Brandenburgii, a zwłaszcza kościoła klasztornego w Lehnin (podobnie jak w Kołbaczu mającego apsydialne zamkniecie od wschodu). Już na początku budowy klasztoru kołbackiego sięgnięto po najlepsze i najbardziej zaawansowane stylistycznie warsztaty północnej Europy. Awangardowym motywem było zastosowanie łuku ostrego w arkadach pomiędzy transeptem a kaplicami oraz w oknach refektarza skrzydła zachodniego. Romańskie partie budowli należą do najciekawszych zabytków tego okresu w Polsce, mają przy tym charakter pod wieloma względami unikatowy, co jest godne podkreślenia wobec nikłego w naszym kraju stanu zachowania architektury romańskiej. Druga, wczesnogotycka faza budowy kościoła i klasztoru cystersów w Kołbaczu, trwająca do 1307 r. odznacza się przewagą wpływów brandenburskich. Powstał wówczas bazylikowy korpus nawowy wraz z monumentalną elewacją zachodnią zwieńczoną szczytem ozdobionym słynną kołbacką rozetą.
Kościół
Kościół,
rzut i bryła
Kościół cystersów w Kołbaczu prezentował najbardziej rozbudowany wariant świątyni tego zakonu: bazylikowy korpus nawowy (z nawami bocznymi pierwotnie niższymi od głównej), transept z parami kaplic od wschodu i prezbiterium – pierwotnie zamknięte półkolistą apsydą, w XIV w. przedłużone i zamknięte gotycką apsydą trójboczną.
Obraz ten zniekształcony jest w wyniku przekształceń w okresie poreformacyjnym – rozbiórki naw bocznych i południowej pary kaplic oraz przekształcenia nawy w spichrz. Pozostała wieża na skrzyżowaniu naw, mająca obecnie formę neogotycką.
Jak w rzadko której zabytkowej budowli elewacje pozwalają na wyodrębnienie poszczególnych faz powstawania. Jak pisze znany historyk sztuki, Zygmunt Świechowski, fazy i etapy budowlane, […] tu rysują się z czytelnością idealnego obiektu ćwiczebnego dla młodszych roczników studium historii sztuki. Kołbacki kościół i klasztor był pierwszym na terenie Pomorza Zachodniego przykładem użycia cegły. Umiejętność wznoszenia ceglanych budowli przywędrowała do Kołbacza z Danii, prawdopodobnie z macierzystego klasztoru w Esrom. Mury kołbackich budowli wznoszone były z cegły o dużym rozmiarze starannie układanej w wątku wendyjskim i gotyckim. Pod względem stylowym budowle te prezentują formy późnoromańskie i gotyckie w różnych etapach tego ostatniego stylu.
Stodoła
Dawna owczarnia,
późniejsza stodoła
Budynek wzniesiony w 1. poł. XIV w., w drugiej, wczesnogotyckiej fazie budowy opactwa, przez brandenburską lub pomorską strzechę budowlaną. Pierwotnie służyć miał jako owczarnia o przesklepionym, trójnawowym wnętrzu (o czym świadczą opory sklepienne widoczne wewnątrz). Być może sklepień nigdy nie zrealizowano, możliwe jednak że rozebrano je dopiero w okresie nowożytnym, kiedy gospodarstwo cysterskie zamieniono w domenę.
Możliwe też, że jeszcze w średniowieczu zmieniono funkcję budynku na stodołę, zamurowując większą część otworów. W okresie nowożytnym dach miał formę naczółkową z ryglowymi ścianami szczytowymi. Zapewne w XIX w. zmieniono formę dachu na dwuspadowy ze świetlikami w formie „wolich oczu”, a pokrycie na strzechę. Po 1945 r. pokrycie to wymieniono na dachówkę karpiówkę. Obecnie budynek pełni funkcję magazynową.
Dawna gotycka stodoła w Kołbaczu położona jest na terenie gospodarstwa rolnego po północnej stronie drogi (naprzeciw kościoła). Elewacja frontowa wychodzi w stronę południową. Wzniesiony z gotyckiej cegły układanej w wątku wendyjskim budynek, założony został na rzucie prostokąta o wymiarach 48 na 17,5 m. Dwuspadowy dach pokryty jest obecnie dachówką karpiówką. Artykułowane szkarpami elewacje (z wyjątkiem tylnej, od północy) podzielone są ostrołukowymi wnękami.
Dom opata
Dom opata
Położony po południowo-wschodniej stronie klasztoru powstał prawdopodobnie w drugiej fazie jego budowy, tj. na początku XIV w. (przed 1307). Pierwotnie stanowił wschodnie skrzydło wirydarza w obrębie tzw. małego claustrum.
Od strony zachodniej poprzedzony był krużgankiem, potwierdzonym przez badania archeologiczne również po stronie północnej (być może krużganki istniały również wzdłuż pozostałych dwóch boków wirydarza). W okresie poreformacyjnym został przeznaczony na siedzibę zarządu domeny, mieszcząc zarazem salę sądową i mieszkanie zarządcy. Dopiero gdy powstała nowa siedziba zarządu na początku XIX w., został w całości przeznaczony na funkcję mieszkalną. Fotografie i ryciny z końca XIX i pocz. XX w. ukazują piętrowy, otynkowany budynek o ryglowych szczytach i dwuspadowym dachu. Jedynie relikty gotyckich łuków w północnej elewacji szczytowej pozostałe po częściowej rozbiórce budynku, wskazują na jego średniowieczną historię. Dopiero rewaloryzacja budynku w latach 1984-1989 (wg projektu architektów Alicji Tymczyszyn i Janusza Nekandy-Trepki z Pracowni Dokumentacji zabytków Oddz. Szczecin) pozwoliła odsłonić i wyeksponować elementy gotyckiej architektury. Obecnie we wnętrzu Domu Opata mieści się Gminna Biblioteka Publiczna.
Nowożytne rozbiórki sprawiły, że obecnie nie znamy dokładnie pierwotnej długości budynku, który utracił część swojej substancji od strony południowej. Przypuszcza się, że pierwotnie miał ok. 22 m długości, obecnie mierzy 15,50 m długości na 10,20 m szerokości. Jest budynkiem jednopiętrowym o dwuspadowym dachu, obecnie krytym dachówką karpiówką. W elewacjach (z wyjątkiem wschodniej) odsłonięto wendyjski wątek muru, tj. dwie wozówki (czyli dłuższe boki cegieł) na jedną główkę (czyli bok krótszy). Na podstawie odkrytych śladów zrekonstruowano gotycki detal. We wnętrzu zachowane zostały oryginalne detale – gotyckie maswerki na ścianie południowej, renesansowe belki stropu i nadproża okiennego, odnalezione podczas odbudowy ceramiczne kształtki i średniowieczne żarna. Trzeba jednak pamiętać że obecny wygląd Domu Opata jest wynikiem działalności współczesnych konserwatorów i nie do końca odpowiada jego formie z czasów cysterskich (pewne elementy nigdy nie istniały jednocześnie).
O projekcie
Promocja Kultury
Nazwa programu: Kultura Cyfrowa.
Nazwa zadania: Kołbacz Pomnik Historii – upowszechnienie w formie cyfrowej i wirtualnej wiedzy o dawnym klasztorze cystersów.
Wartość dofinansowania MKiDN: 135 000 zł.
Wartość dofinansowania Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego: 101 400 zł.
Wartość całkowita: 236 400 zł.
Opis zadania: Celem podstawowym projektu jest wierne, cyfrowe, trójwymiarowe i wirtualne odtworzenie romańskiej i gotyckiej architektury założenia dawnego klasztoru cystersów w Kołbaczu wraz z wyposażeniem wnętrz, ze szczególnym uwzględnieniem dawnego kościoła obecnie pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa.. W trakcie realizacji zadania zostaną wykorzystane najnowsze technologie pomiarowo-wizualizacyjne 2D/3D oraz technologie internetowe (wielojęzyczna strona www oraz aplikacja mobilna na smartfony i gogle VR), zapewniające interaktywność dla wszystkich rodzajów odbiorców, ze szczególnym uwzględnieniem osób wykluczonych (standard WCAG 2.1). Głównym celem projektu jest upowszechnienie wiedzy o tym unikatowym zabytku oraz zachowanie całego zasobu w formie cyfrowej do celów konserwatorskich, badań naukowych, ochrony na wypadek zniszczenia (co ma kluczowe znaczenie w kontekście wojny na Ukrainie) oraz dla przyszłych pokoleń.
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.
Dofinansowano ze środków Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego.