Założenie dawnego klasztoru cystersów w Kołbaczu

scroll to
explore

Pomnik Historii

Pomnik
Historii

Kołbacz – założenie dawnego klasztoru cystersów, późniejszej letniej rezydencji książąt pomorskich i domeny państwowej został uznany za Pomnik Historii rozporządzeniem Prezydenta RP z 3 lipca 2014 r. (Dz.U. 2014, poz. 955).

Celem ochrony pomnika historii w Kołbaczu jest zachowanie, ze względu na wartości historyczne, artystyczne i naukowe, materialne i niematerialne, założenia pocysterskiego będącego wybitną realizacją z przełomu romanizmu i gotyku, wyróżniającą się nowatorstwem rozwiązań architektonicznych oraz wysokiej klasy detalem, a także unikatową konstrukcją ciesielską nawy głównej świątyni, adaptowanej w XVI w. na spichlerz.

Historia

Kołbaccy cystersi:
budowniczowie i rolnicy

W okresie średniowiecza klasztor kołbacki odgrywał w państwie Gryfitów ważną rolę, zarówno w życiu religijnym, jak i świeckim. Już od pierwszych lat swego istnienia dawał początek innym placówkom zakonnym – jak powstałe w 1286 r. opactwo w Oliwie, czy klasztory w Bierzwniku i w Mironicach.

Kołbacki kościół klasztorny był nie tylko najbardziej okazałą budowlą przełomu romanizmu i gotyku na Pomorzu Zachodnim. Pełnił również funkcję nekropolii książąt pomorskich. W 1186 r., w pierwszej, zapewne jeszcze drewnianej świątyni spoczął fundator klasztoru, kasztelan szczeciński, spokrewniony z panującą dynastią Gryfitów Warcisław II Świętoborzyc. W niemal wiek później w prezbiterium obecnego kościoła znalazł miejsce spoczynku jeden z najwybitniejszych władców Pomorza, książę Barnim I (1220-1278).

Zachowane do naszych czasów budowle Kołbacza są świadectwem ekonomicznej potęgi tutejszego klasztoru, który w średniowieczu odegrał ważną rolę w rozwoju gospodarki na Pomorzu Zachodnim. W ogromnych cysterskich włościach wprowadzano nowoczesne techniki upraw, a dzięki spiętrzeniu wód rzeki Płoni powstać mogło szereg młynów.

Po Reformacji ta działalność gospodarcza kontynuowana była w ramach książęcej, a potem królewskiej domeny. Sekularyzowany w czasie Reformacji klasztor przekształcony został w rezydencję książąt pomorskich, a w czasach pruskich – siedzibę zarządu domeny królewskiej. W XVI w. przy urządzeniu wnętrz książęcych apartamentów pracował m.in. znany rzeźbiarz Hans Schenk Scheusslich. Świadectwem przemian jakim uległ klasztor w okresie poreformacyjnym jest adaptowane na spichlerz wnętrze nawy głównej kościoła, podzielone drewnianymi stropami na cztery kondygnacje. Pochodzące z XVII w. z stropy wraz z podporami tworzą najstarszą i największą spośród zachowanych w regionie konstrukcji ciesielskich.

Świadectwo potęgi klasztoru

Zachowane do naszych czasów budowle Kołbacza są świadectwem ekonomicznej potęgi tutejszego klasztoru, który w średniowieczu odegrał ważną rolę w rozwoju gospodarki na Pomorzu Zachodnim. W ogromnych cysterskich włościach wprowadzano nowoczesne techniki upraw, a dzięki spiętrzeniu wód rzeki Płoni powstać mogło szereg młynów.

1170

Utworzenie konwentu w Kołbaczu, w oparciu o klasztor cysterski w Esrom w Danii.

1173

Fundacja opactwa. Kasztelan szczeciński Warcisław II Świętoborzyc funduje klasztor. Fundacja odbywa się za zgodą władz kościelnych Danii i przy obecności świadka – biskupa Schwerinu.

1173

Fundację zatwierdza ks. Bogusław I – określa uposażenie ziemskie (6 wsi), zwalnia klasztor od różnych opłat.

1174

Przybycie konwentu z Esrom w Danii.

1176

Pierwsza wzmianka o zakonnikach w Kołbaczu: „fratres Cisterciensis Ordinis”.

1210

Początek budowy kościoła – „monasterium nostrum inceptum est sub abbate Rudolfo X. Kal. Aprilis” – I faza budowy.

1247

Pożar klasztoru.

1253

Uderzenie piorunu w wieżę kościelną na skrzyżowaniu naw – istniała już część wschodnia z prezbiterium, apsydą, kaplicami, transeptem i dwoma przęsłami korpusu

1254/86

II faza budowy – część środkowa i zachodnia.

Po 1300

III faza budowy.

1302

Książę Otto I funduje kaplicę cmentarną p.w. Panny Marii i Aniołów.

1307

Za opata Ditmara, w wigilię Wszystkich Świętych umieszczono krzyż, stalle i tumbę książęcą w chórze konwersów (koniec budowy?).

1309

Wzmiankowane ołtarze św. Piotra i św. Pawła.

1336

Konsekracja trzech ołtarzy.

1343

Książę Barnim III funduje ołtarz ku czci NMP i św. Ottona.

1347

Konsekracja kościoła klasztornego przez biskupa Jana (księcia sasko-lauenburskiego) oraz dwóch innych biskupów i pięciu opatów, przy obecności księcia Barnima III.

1349

Ukończenie muru wokół klasztoru.

1524

Odbudowa młyna klasztornego – mistrz Stephan z Königsbergu, budowa piekarni (mistrz Michał Tyde).

1534

Klasztor zamieszkuje 12 mnichów, 11 konwersów, 14 osób służby i trzech chorych w szpitalu. Wybór ostatniego opata Bartłomieja Schobbe.

1534

Sejm w Trzebiatowie decyduje o przyjęciu reformacji i kasacie klasztorów na Pomorzu Zachodnim.

1535

Opat Bartłomiej zrzeka się godności opata, otrzymując od księcia Barnima IX dożywotnie odszkodowanie w postaci dworu w Kołowie i daninach w naturze i pieniądzach.

1537

Utworzenie domeny książęcej w Kołbaczu – w jej skład wchodzi 39 wsi i osad folwarcznych.

1545

Książę Bogusław XIII zleca berlińskiemu architektowi Kacprowi Theis i rzeźbiarzowi Hansowi Schenkowi Scheusslichowi przebudowę kołbackiego klasztoru na zamek książęcy.

1548

Powstaje płaskorzeźba z nadproża portalu z herbem ksiażęcym.

1563

Książe Bogusław XIII poleca dobudowę dodatkowego piętra nad budynkiem klasztornym. Parter zajmował ks. Ulryk, I piętro Filip II, II piętro księżna wraz z fraucymerem. Refektarz przekształcono na komnatę uczt i bali.

XVII

Zasypanie kanałów odprowadzających nieczystości z klasztoru od strony północnej i południowej.

1612

Pobyt w Kołbaczu Eilharda Lubinusa, który uwiecznił kołbacki klasztor na swej mapie Pomorza.

1630/48

Działania wojny trzydziestoletniej, okupacja szwedzka, zastawienie dóbr kołbackich za 100 tys. talarów, grabieże. Po wyparciu wojsk cesarskich Kołbacz w posiadaniu szwedzkiego gen. Wrangla.

1648

Pokój westfalski. Podział dóbr kołbackich na część zach. – szwedzką i wschodnią – pruską.

1651

Układ graniczny, przekazanie Kołbacza władzom pruskim. Klasztor w ruinie, refektarz groził zawaleniem.

1666

Piorun uderzył w sygnaturkę – pożar kościoła i czterokondygnacyjnego spichrza (nawy kościoła); z tego ostatniego pozostały tylko 4 ściany.

1720

Pokój sztokholmski – dobra kołbackie (domena) całkowicie w granicach Prus.

Po 1720

Rozbiórka zabudowań klasztornych, krużganków, częściowo skrzydeł wschodniego i południowego.

1721

Remont domu opata z przeznaczeniem na zarząd domeny.

1727

Likwidacja papierni w Kołbaczu.

1767

Budowa wieży i sygnaturki na skrzyżowaniu naw kościoła. Wieża ta miała 70 stóp wysokości, składała się z trzonu o boku 20 stóp i wys. 30 stóp oraz dwukondygnacyjnego hełmu.

1771/80

Regulacja systemu wodnego, wykopanie nowego kanału Płoni, obniżenie poziomu jeziora Miedwie o ok. 2,5 m.

1776

Rozbiórka młynów nad Płonią.

1782

Dziedzicznym dzierżawcą domeny zostaje Karl Friedrich Gaede (po swoim ojcu Danielu Gaede).

XIX

Budowa nowej siedziby zarządu domeny.

Po 1806

Kontrybucja nałożona przez Francuzów, zarządca Goede wykupuje domenę, po czym sprzedaje ją kupcowi Krausemu ze Świnoujścia.

1807/16

Podział domeny na trzy części z ośrodkami w Pyrzycach, Maszewie i Podlesiu pod Nowogardem

1811

Sprzedaż Kołbacza z folwarkami Heidchen (Nieznań), Hofdamm (Dębina) oraz wsi Glinnej (Glien) dotychczasowemu dzierżawcy Karlowi Friedrichowi Gaedemu. Kołbacz otrzymuje status majątku rycerskiego.

1813

Majątek w Kołbaczu obciążony dostawami przymusowymi w wys. ponad 6 tys. talarów. W wyniku rekwizycji przez wojska rosyjskie i pruskie zapasów żywności, furażu i koni majątek ponosi duże straty.

1816

Wykup majątku Kołbacz z folwarkami przez wierzyciela Gaedego, tajnego radcę handlowego Friedricha Wilhelma Krause ze Świnoujścia.

1838

Kołbacz wraz z folwarkami w posiadaniu dzieci F.W. Krausego; już w 1837 r. zwraca się on do króla z prośbą o wykup tych zadłużonych majątków.

1843

Wykup majątku w Kołbaczu przez państwo, włączenie do domeny w Podlesiu. Krause (jeden z synów F. W. Krausego) pozostaje zarządcą.

1844

Szczeciński inspektor budowlany Kraft wykonuje inwentaryzację zespołu poklasztornego.

1851/52

Częściowa restauracja kościoła, inspektor budowlany Hermann Staff. Nowe sklepienia krzyżowo-żebrowe w prezbiterium, remont wieży z sygnaturką. Dom opata przeznaczony na siedzibę sądu. Nadzór nad pracami Ferdynand von Quast.

1859

Reaktywacja domeny w Kołbaczu, przeprowadzka zarządu domeny z Podlesia do Kołbacza.

1863

Remont części spichrzowej kościoła.

1923

Domenę obejmuje ostatni niemiecki zarządca, Karl Ludwig Barths.

1945

Gospodarstwo w Kołbaczu obejmuje 2. pułk Dywizji Rolno-Gospodarczej Wojska Polskiego.

1949

Powstaje PGR Kołbacz.

1948/49

Remont dachu kościoła.

1960

Badania archeologiczne – odsłonięcie fundamentów południowej nawy kościoła, ustalenie przebiegu krużganków i zasięgu murów południowej części skrzydła zachodniego.

1960/61

Badania archeologiczne – odsłonięcie fundamentów krużganków, oraz narożników wewnętrznych skrzydeł zachodniego i południowego, fundamentów nawy bocznej, ustalenie szerokości skrzydeł południowego i wschodniego, odsłonięcie muru wschodniego skrzydła wschodniego.

1962

Remont więźby i dachu prezbiterium kościoła.

1964

Badania archeologiczne – uchwycenie długości refektarza, zakończenia skrzydła zachodniego od południa, studzienki w wirydarzu.

1965

Rozbiórka stodoły (obory?) z XVI w.

1967

Powstanie kombinatu tuczu trzody chlewnej, podległego Zootechnicznemu Zakładowi Doświadczalnemu w Krakowie.

1968

Ukończenie remontu dawnego zarządu domeny z adaptacją na siedzibę ZDZ.

1971

Zabezpieczenie domu konwersów.

1973/74

Zasiedlenie „agromiasta”.

1975/78

Odbudowa skrzydła konwersów.

1976

Zawalenie się sygnaturki kościoła.

1978/83

Badania archeologiczne przy domu opata.

1983/85

Remont gotyckiej stodoły.

1990

Umieszczenie w kościele kopii gotyckiego tryptyku z Ciećmierza.

1995

Przejęcie zachodniej części kościoła przez parafię.

2004/05

Remont dachu i wieży.

2010

Konserwacja ambony.

2012

Odtworzenie sygnaturki, remont dachu i kościoła (część zachodnia).

2016/17

Remont elewacji kościoła oraz spichrza wraz z konserwacją rozety.

Architektura

Architektura cysterska
w Kołbaczu

Kościół klasztorny w Kołbaczu, budowany od 1210 r. jest najstarszą cysterską świątynią na północnych terenach obecnej Polski, stanowi też – obok katedry w Kamieniu Pomorskim – najwcześniejszy na tym obszarze przykład użycia cegły. W wyniku kolejnych rozbudów zrealizowany został najbardziej skomplikowany wariant charakterystycznego dla cystersów założenia architektonicznego.

Centrum założenia stanowi dawne claustrum z kościołem, do którego od strony południowej przylega skrzydło zachodnie klasztoru z domem konwersów. Pierwotnie istniały jeszcze dwa skrzydła klasztorne – od wschodu i południa. Nieco dalej, od południowego wschodu, położone było tzw. małe claustrum, z którego do dziś przetrwał dom opata. Na północ od klasztoru położona była część gospodarcza, w której zachowała się gotycka stodoła, dawna owczarnia. Całość przewyższa swoją skalą wszystkie współczesne sobie założenia klasztorne na wschód od Odry oraz dorównującej najbardziej okazałym założeniom w przedodrzańskiej części Pomorza, Meklemburgii, czy Brandenburgii (takich jak Doberan, Eldena, Chorin, Lehnin).

Z pierwszej, romańskiej fazy budowy (w l. 1210-1247) pochodziła wschodnia część kołbackiego kościoła – prezbiterium zamknięte niegdyś półkolistą apsydą, transept z parami kaplic (z których przetrwały kaplice przy południowym skrzydle), dwa przęsła trójnawowego korpusu, a także mury obwodowe dwu bocznych skrzydeł klasztoru.

Dyspozycja rzutu kościoła, detal, zastosowanie cegły wskazują zdaniem badaczy na powiązanie najstarszej fazy budowy z Danią, skąd też wywodził się konwent kołbacki. Nieco mniejsze znaczenie przypisuje się wpływom Brandenburgii, a zwłaszcza kościoła klasztornego w Lehnin (podobnie jak w Kołbaczu mającego apsydialne zamkniecie od wschodu). Już na początku budowy klasztoru kołbackiego sięgnięto po najlepsze i najbardziej zaawansowane stylistycznie warsztaty północnej Europy. Awangardowym motywem było zastosowanie łuku ostrego w arkadach pomiędzy transeptem a kaplicami oraz w oknach refektarza skrzydła zachodniego. Romańskie partie budowli należą do najciekawszych zabytków tego okresu w Polsce, mają przy tym charakter pod wieloma względami unikatowy, co jest godne podkreślenia wobec nikłego w naszym kraju stanu zachowania architektury romańskiej. Druga, wczesnogotycka faza budowy kościoła i klasztoru cystersów w Kołbaczu, trwająca do 1307 r. odznacza się przewagą wpływów brandenburskich. Powstał wówczas bazylikowy korpus nawowy wraz z monumentalną elewacją zachodnią zwieńczoną szczytem ozdobionym słynną kołbacką rozetą.

kolbacz-od_poludnia gigapanorama

Kościół

Kościół,
rzut i bryła

Kościół cystersów w Kołbaczu prezentował najbardziej rozbudowany wariant świątyni tego zakonu: bazylikowy korpus nawowy (z nawami bocznymi pierwotnie niższymi od głównej), transept z parami kaplic od wschodu i prezbiterium – pierwotnie zamknięte półkolistą apsydą, w XIV w. przedłużone i zamknięte gotycką apsydą trójboczną.

Obraz ten zniekształcony jest w wyniku przekształceń w okresie poreformacyjnym – rozbiórki naw bocznych i południowej pary kaplic oraz przekształcenia nawy w spichrz. Pozostała wieża na skrzyżowaniu naw, mająca obecnie formę neogotycką.

Jak w rzadko której zabytkowej budowli elewacje pozwalają na wyodrębnienie poszczególnych faz powstawania.  Jak pisze znany historyk sztuki, Zygmunt Świechowski, fazy i etapy budowlane, […] tu rysują się z czytelnością idealnego obiektu ćwiczebnego dla młodszych roczników studium historii sztuki. Kołbacki kościół i klasztor był pierwszym na terenie Pomorza Zachodniego przykładem użycia cegły. Umiejętność wznoszenia ceglanych budowli przywędrowała do Kołbacza z Danii, prawdopodobnie z macierzystego klasztoru w Esrom. Mury kołbackich budowli wznoszone były z cegły o dużym rozmiarze starannie układanej w wątku wendyjskim i gotyckim. Pod względem stylowym budowle te prezentują formy późnoromańskie i gotyckie w różnych etapach tego ostatniego stylu.

Stodoła

Dawna owczarnia,
późniejsza stodoła

Budynek wzniesiony w 1. poł. XIV w., w drugiej, wczesnogotyckiej fazie budowy opactwa, przez brandenburską lub pomorską strzechę budowlaną. Pierwotnie służyć miał jako owczarnia o przesklepionym, trójnawowym wnętrzu (o czym świadczą opory sklepienne widoczne wewnątrz). Być może sklepień nigdy nie zrealizowano, możliwe jednak że rozebrano je dopiero w okresie nowożytnym, kiedy gospodarstwo cysterskie zamieniono w domenę.

Możliwe też, że jeszcze w średniowieczu zmieniono funkcję budynku na stodołę, zamurowując większą część otworów. W okresie nowożytnym dach miał formę naczółkową z ryglowymi ścianami szczytowymi. Zapewne w XIX w. zmieniono formę dachu na dwuspadowy ze świetlikami w formie „wolich oczu”, a pokrycie na strzechę. Po 1945 r. pokrycie to wymieniono na dachówkę karpiówkę. Obecnie budynek pełni funkcję magazynową.

Dawna gotycka stodoła w Kołbaczu położona jest na terenie gospodarstwa rolnego po północnej stronie drogi (naprzeciw kościoła). Elewacja frontowa wychodzi w stronę południową. Wzniesiony z gotyckiej cegły układanej w wątku wendyjskim budynek, założony został na rzucie prostokąta o wymiarach 48 na 17,5 m. Dwuspadowy dach pokryty jest obecnie dachówką karpiówką. Artykułowane szkarpami elewacje (z wyjątkiem tylnej, od północy) podzielone są ostrołukowymi wnękami.

Dom opata

Dom opata

Położony po południowo-wschodniej stronie klasztoru powstał prawdopodobnie w drugiej fazie jego budowy, tj. na początku XIV w. (przed 1307). Pierwotnie stanowił wschodnie skrzydło wirydarza w obrębie tzw. małego claustrum.

Od strony zachodniej poprzedzony był krużgankiem, potwierdzonym przez badania archeologiczne również po stronie północnej (być może krużganki istniały również wzdłuż pozostałych dwóch boków wirydarza). W okresie poreformacyjnym został przeznaczony na siedzibę zarządu domeny, mieszcząc zarazem salę sądową i mieszkanie zarządcy. Dopiero gdy powstała nowa siedziba zarządu na początku XIX w., został w całości przeznaczony na funkcję mieszkalną. Fotografie i ryciny z końca XIX i pocz. XX w. ukazują piętrowy, otynkowany budynek o ryglowych szczytach i dwuspadowym dachu. Jedynie relikty gotyckich łuków w północnej elewacji szczytowej pozostałe po częściowej rozbiórce budynku, wskazują na jego średniowieczną historię. Dopiero rewaloryzacja budynku w latach 1984-1989 (wg  projektu architektów Alicji Tymczyszyn i Janusza Nekandy-Trepki z Pracowni Dokumentacji zabytków Oddz. Szczecin) pozwoliła odsłonić i wyeksponować elementy gotyckiej architektury. Obecnie we wnętrzu Domu Opata mieści się Gminna Biblioteka Publiczna.

Nowożytne rozbiórki sprawiły, że obecnie nie znamy dokładnie pierwotnej długości budynku, który utracił część swojej substancji od strony południowej. Przypuszcza się, że pierwotnie miał ok. 22 m długości, obecnie mierzy 15,50 m długości na 10,20 m szerokości. Jest budynkiem jednopiętrowym o dwuspadowym dachu, obecnie krytym dachówką karpiówką. W elewacjach (z wyjątkiem wschodniej) odsłonięto wendyjski wątek muru, tj. dwie wozówki (czyli dłuższe boki cegieł) na jedną główkę (czyli bok krótszy). Na podstawie odkrytych śladów zrekonstruowano gotycki detal. We wnętrzu zachowane zostały oryginalne detale – gotyckie maswerki na ścianie południowej, renesansowe belki stropu i nadproża okiennego, odnalezione podczas odbudowy ceramiczne kształtki i średniowieczne żarna. Trzeba jednak pamiętać że obecny wygląd Domu Opata jest wynikiem działalności współczesnych konserwatorów i nie do końca odpowiada jego formie z czasów cysterskich (pewne elementy nigdy nie istniały jednocześnie).

O projekcie

Promocja Kultury

Nazwa programu: Kultura Cyfrowa.

Nazwa zadania: Kołbacz Pomnik Historii – upowszechnienie w formie cyfrowej i wirtualnej wiedzy o dawnym klasztorze cystersów.

Wartość dofinansowania MKiDN: 135 000 zł.

Wartość dofinansowania Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego: 101 400 zł.

Wartość całkowita: 236 400 zł.

Opis zadania: Celem podstawowym projektu jest wierne, cyfrowe, trójwymiarowe i wirtualne odtworzenie romańskiej i gotyckiej architektury założenia dawnego klasztoru cystersów w Kołbaczu wraz z wyposażeniem wnętrz, ze szczególnym uwzględnieniem dawnego kościoła obecnie pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa.. W trakcie realizacji zadania zostaną wykorzystane najnowsze technologie pomiarowo-wizualizacyjne 2D/3D oraz technologie internetowe (wielojęzyczna strona www oraz aplikacja mobilna na smartfony i gogle VR), zapewniające interaktywność dla wszystkich rodzajów odbiorców, ze szczególnym uwzględnieniem osób wykluczonych (standard WCAG 2.1). Głównym celem projektu jest upowszechnienie wiedzy o tym unikatowym zabytku oraz zachowanie całego zasobu w formie cyfrowej do celów konserwatorskich, badań naukowych, ochrony na wypadek zniszczenia (co ma kluczowe znaczenie w kontekście wojny na Ukrainie) oraz dla przyszłych pokoleń.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.

Dofinansowano ze środków Urzędu Marszałkowskiego Województwa Zachodniopomorskiego.